RITAM U NARODNOJ POEZIJI GORE

      Apstrakt: Gora posjeduje ogromno duhovno blago koje je dosad djelimično i nedovoljno zabilježeno i istraženo. U posljednjih dvadesetak godina pojačano je interesovanje za prikupljanjem i bilježenjem narodnih umotvorina sa ovog područja, tako da su one, u najvećem broju, sačuvane od nestajanja u vremenu disolucije, globalizacije, migracije i urbanizacije. Najprije su zabilježene pjesme, a onda i pripovijetke kao i ostale kratke forme. U jednom veoma kratkom periodu objavljeno je više knjiga pjesama i pripovjedaka iz kosovskog, ali i iz albanskog dijela Gore. Narodnu poeziju Gore su dosad sakupljali Blaže Ristovski, Birte Trearup, Harun Hasani, Nazif Dokle i Ramadan Redžeplari.

Ključne riječi: Gora, narodna poezija, ritam, rima, stih, bugarštica

UVOD

U narodnim pjesmama iz Gore gotovo sve je podređeno ritmu. Ritam se ovdje javlja kao naročita organizacija smislenih i glasovnih elemenata. Ritam, ponavljanja i rima se nameću kao jedan od najvažnijh stilskih postupaka. Cjelokupna narodna poezija Gore je vezana uz melodiju, pjevanje, a priroda jezika odlučuje koji će versifikacijski sistem u njima dominirati. U narodnoj poeziji Gore susreću se različiti vidovi metrike koji traže posebno istraživanje. Međutim, na prvi pogled mogu se uočiti neki metrički elementi, kao što su ponavljanja, vokativ, dužina vokala, pripjevi.

Narodne pjesme iz Gore je veoma teško bilježiti, jer su u njima česta ponavljanja što otežava da se tačno odredi granica stiha. Taj problem su imali svi zapisivači, pa se događalo da su potpuno iste pjesme nejednako zapisane i u više različitih varijanti.

DISKUSIJA

U narodnoj poeziji Gore se rima i glasovno ponavljanje javljaju kao osnovni elementi ritma stiha. Rima ili srok se, inače, u nauci definiše kao glasovno podudaranje na kraju stihova ili dijelova u stihu. Postoji parna ili glatka rima: ona u kojoj se vezuju po dva uzastopna stiha (aa, bb, cc), ukrštena ili unakrsna (ab ab), obgrljena (abba), nagomilana (aaaa) ili isprekidana – bez određenog reda. U narodnoj poeziji Gore su zastupljeni svi pomenuti modeli rime, mada se najčešće javljaju bez nekog određenog pravila.

U narodnoj poeziji Gore egzistira više kvantitativnih modela rime (jednofonemske, dvofonemske, trofonemske...). One su formirane od vokalskih i konsonantskih fonema, ali nisu podjednako frekventni svi modeli. Najzastupljenije su izomorfne, a tu su i epentetske, metatezne i metatezno-epentetske rime.

Pana m'gla vo poleto,

žalj mi pana na srceto, (Hasani, 134).

Haljilj-aga fidan bojljija

Ne prodavaj konja dorija

Sama će ti dojde hojljija (Redžeplari, 3).

Posebno su brojni primjeri horizontalnog rimovanja, gdje se povezuje početak i kraj jednog stiha (rima simploha) ili krajevi polustihova (leoninska rima). Nisu rijetki ni primjeri povezivanja (rimovanja) dveju uzastopnih riječi (kontaktna rima), te rimovanja skoncentrisana oko cezure (rima medijana).

Ko me ostaj, more Asan, sama jena, 

sama jena, more Asan, ka nijena, 

ka kukajca, more Asan, želaječi,

gradne svze, more Asan, turaječi?  (Hasani, 10).

                                    (kombinovana rima)

Moma Mita mi je jako bovna, 

nikoj mi ga Mita ne poljuje 

i nikoj gi, Miti, ne veruje. 

Koj' veruje za pare letuje. 

Pusto Ture, ošlo vo Sofija, 

vo Sofija ke Smailj spahija. (Hasani, 212).

                                    (kombinovana rima: rima simploha, leoninska, vertikalna)

Majčice mila, premila, 

asćer je mučen, premučen (Hasani, 244).

(kontaktna horizontalna rima)

Ga sakale Ilinka divojka, dalek nadaleko, (Hasani, 370).

Vrisna pisna Vatima kadana (Hasani, 205).

(kontaktna rima)

Polekom te kićeni svatoi

Kićeni svatoi, polekom te, (Dokle, 79).

                                    (kombinovana rima: rima anadiploza, inverzija)

U narodnoj poeziji Gore veoma frekventna je unutrašnja (leoninska) rima (povezuje krajeve dva polustiha istoga stiha):

Usta mi zbori, srce mi gori (Hasani, 10).

sve doma da sedi, i tebe da redi,  (Hasani, 366).

Ne se straši, ja mlanesto, ne se plaši. (Dokle, 294).

Len da vadi, len da sadi. (Dokle, 418).

Da zamineme, le džanam, da pomineme. (Redžeplari, 85).

Naračala, kara Fatma, poračala,  (Hasani, 31).

Rima često nastaje u kombinaciji i kao rezultat figura iterativnog dodavanja, baziranih na ponavljanju leksičkih elemenata, kao što su:

-          anafora (ponavljanje iste riječi ili grupe riječi na početku dvije ili više recenica, stiha, pasusa):

Ostanale dejke dadenice,

ostanale dejke nemužene,

ostanale nuse teljosana,

ostanale lambe upalene. (Hasani, 384).

Džemilja će ga turaje, 

Džemilja bela i crvena, 

Džemilja nadaleko čujena, 

Džemilja nišan vo selo, 

Džemilja gorska anema. (Hasani, 113).

-          epifora (ponavljanje iste riječi ili grupe riječi na kraju dvije ili više rečenica, stiha, pasusa):

ne li si gajle imala?

Ja nesom gajle imala,

stara som majka imala, (Hasani, 65).

-          simploha (kombinacija anafore i epifore):

Mesto dušek, halištari, slama vi je,

Mesto jastek, halištari, lisnik vi je,

Mesto jorgan, halištari, seno vi je. (Dokle, 315).

-          okruženje/ciklos (ponavljanje iste riječi ili grupe riječi na početku i na kraju rečenice, stiha, pasusa):

Blaze tebe, naša dejko, i preblaze (Dokle, 302).

-          anadiploza (ponavljanje iste riječi ili grupe riječi sa kraja prve rečenice/stiha na početku naredne rečenice ili stiha):

Letaj, letaj, ja mlanesto, da proletaš,

Da proletaš, ja mlanesto, tri planine,

Tri planine, ja mlanesto, česte čume,

Česte šume, ja mlanesto, retki poprać,

Retki poprać, ja mlanesto, tihe reke,

Da proletaš, ja mlanesto, v' naši dvoroj. (Dokle, 333).

Kakva ni si, ja mlanesto, ka planina,

Ka planina, ja mlanesto, so cvećina, (Dokle, 372).

-        reduplikacija/geminacija (ponavljanje iste riječi ili grupa riječi u susjednoj poziciji):            

Pokraj, pokraj, pokraj be sevdo,

da ne mi se udaiš, (Hasani, 184).

Karafiljko, kara li te majka?

Ni me kara ni mi razgovora, (Dokle, 211).

Ponavljanje u kontaktu ili na bliskom odstojanju predstavlja višestruko vraćanje na isti sadržaj, a samim tim dolazi do produbljivanja iskaza. Ponekad ponavljenje podsjeća na eho i istovremeno pojačava eufoniju:

Zid zidale kula trojca braća, (Hasani, 369).

tri leta som letualo, 

tri zime som ge zimualo. (Hasani, 16).

Kukaj, kukaj, kukajčice, (Hasani, 51).

vodenica voda nema, ne ti go meljem. (Hasani, 125).

Umrela mlada Dalmatinka, 

pred umreša vasijet ostajla (Hasani, 242).

Sve ovo utiče na stilsko bogatstvo čime se proizvodi i muzikalnost. Ovo su pjesme koje se lako pjevaju, jer zvuk nije samo prateći element već ima vrlo bitnu ulogu u stvaranju cjelokupnog utiska.

Mnogi pripjevi i ponavljanja leksičkih elemenata u svim pozicijama i dijelovima stiha imaju višestruku ulogu i različite nivoe stepenovanja (izvorno ponavljanje, ponavljanje jednog dijela koji treba da se naglasi, gradacija).

Ritam narodnih pjesama Gore održava se pripjevom ili refrenom. Riječi i sintagmatski izrazi se javljaju kao pripjevi, veoma često kroz cijelu pjesmu: majko, majčice, mila mati, mila mamo, dado, dade, dadice, maje, milo materino, mila nan' mori, libe, sevdo, ja mlanesto, ja devojko, naša dejko, drugače, lele, lili, tugo, džanam, mili babo, mladi junak, kurto, boguano, i drugi. Ova ponavljanja se najčešće javljaju kao umjetnuti dijelovi (vokativi, apelativi) u sredini pjesme, ali se mogu naći i na početku ili na kraju stih(ov)a:

Svi putnici, dade, izdojdoa,

a naš putnik, dade, nema ni go, (Hasani, 14).

Nakiti se, libe, promeni se

ka manesta, libe, od prv večer, (Hasani, 54).

Aj, ugurala siroma, kurto,

ugur da ti se ugodi, kurto, (Hasani, 63).

Ka me omuži, mila le nan' mori, tol'ko daleko,

tol'ko daleko, o mila nan' mori, pusta tuđina, (Hasani, 279).

Tugo, šo je onja, lili, što je onja,

od pendžer što gleda,

džanam, od pendžer što gleda? (Hasani, 90).

Pripjevi često imaju i funkciju uzimanja daha (zraka) u procesu kreiranja teksta pjesme. Ponekad je prvi stih pjesme ustaljeni model koji služi kao uvertira i priprema pjevača (dueta ili grupe). Pošto otpjevaju prvi stih, pjevači naprave pauzu tokom koje stvaraju (dogovaraju) tekst za naredni stih pjesme koji, u mnogim slučajevima i kod pojedinih vrsta pjesama, nastaje u toku pjevanja (ženske pjesme uz svadbene i druge običaje).

S obzirom na to da se više jedinica slaže u funkciji, to i čini da je i kumulacija faktor isticanja. Ona je ustvari preplitanje raznovrsnih ponavljanja, smišljenih, namjernih, ciljanih, a ne jednostavno gomilanje konstrukcija bez nekog reda (Muratagić-Tuna, 2009: 43).

Mnoge pjesme počinju uzvicima aj, ej, oj, haj, (h)ajde, oj more, a bre, ore, ori, mori koji često imaju funkciju apelativa jer idu zajedno sa imenima junaka koji su u komunikaciji (dijalogu), ili kojima se narodni pjevač obraća. Uzvici ponekad imaju ulogu ritmičkog popunjavanja i prilagođavanja pravilima pjevanja, a ponekad djeluju kao da su izvan sinhrone situacije. 

U narodnim pjesmama iz Gore zastupljene su različite vrste stihova: osmerac, deseterac, dvanaesterec, kao i stihovi od 14 i više slogova. Osmerac i deseterac se javljaju kao simetrični ali nisu rijetki ni asimetrični oblici.

Simetrični osmerac je vrlo prisutan stih u narodnoj poeziji Gore:

Vrata mi je // zatvorena

So dve slamke // 'ržanove.  (4+4) (Dokle, 494).

Senaf Murselj // vo gumena,

Staif noga // preko noga. (4+4) (Dokle, 195).

Nesimetrični osmerac:

                  Majčice mila, // najmila,

                  Ta što je džumbus // pot pendžer? (5+3) (Dokle, 183).

za Đuren // doma da dojdeš,

zejnepa // da ga rašetaš, (3+5) (Hasani, 35).

Nesimetrični (epski) deseterac:

će preletam // visoka planina, (4+6)

će preletam, // so tebe će dojdem.  (4+6) (Hasani, 61).

Daj mi bože // krila labodove

Ja da letam, // dur devet planine,

Pa da panem // vo Solunsko pole,

Da odberem // Bošnjaka junaka. (4+ 6) (Dokle, 168).

Simetrični deseterac:

niti mi, ago, // teži đerdanot,  (5+5)

toku mi, ago, // teži merakot. (5+5) (Hasani, 93).

U narodnoj poeziji Gore česti su dugi stihovi, kao u bugaršticama. Broj slogova u bugaršticama je petnaest ili šesnaest s cezurom obično iza sedmog ili osmog sloga. Međutim, pjesme iz Gore sa 14 i više slogova imaju po dvije cezure koje obično dolaze iza četvrtog odnosno šestog ili desetog sloga. Alija Džogović smatra da se dosad pogrešno mislilo da su bugarštice nastajale u Dubrovniku i da je tamo njihova matica. Iznosi mišljenje da je kolijevka bugarštica „ovamo na istoku, na Scardusu i u Trakiji, među Besima“ (Džogović, 2013: 124).

Ovakav broj i raspored slogova u narodnim pjesmama iz Gore najčešće je uslovljen ponavljanjima i refrenima koji se mogu naći na svakom mjestu stiha (na inicijalnom, medijalnom, finalnom, kao anadiploze i dr.):

                        Melo melo, // Sebuhanče, // dva ravni dvoroji, (4+4+6)

Sebuhanče, // dva ravni dvoroji (4+4) (Redžeplari, 146).

Će ge nosim, // Imere be brate, // dur da živa bidem, (4+6+6)

dur da živa bidem, // dur da vek vekujem, (6+6) (Hasani, 30).

Mi ilegla, // majka Abazova, // na gorna Muridža  (4+6+6)

da prečeka, // majka Abazova, // mlade gurbetčije: (Hasani, 19).      

ZAKLJUČAK

Ritam u narodnoj poeziji Gore ima značajnu, ne rijetko i dominantnu ulogu. Ritam i rima se u ovoj poeziji nameću kao najvažniji stilski postupci. Autori narodnih pjesama često narušavaju ustaljena jezička pravila da bi sačuvali ritam i melodiju.

Ritam u narodnoj poeziji Gore nameće upotrebu mnogih alternativnih jezičkih sredstava. Pojedini oblici skreću recipijentovu pažnju na formalni dio iskaza, usporavaju percepciju, pa se takav iskaz aktualizira i stilski markira. Uz stilsku imaju još ritmičku i eufonijsku funkciju. Njihova melodija, ritam i jezička struktura, ali i njihova začuđujuća zvukovna orkestracija pružaju mogućnost da se u njima toliko dugo uživa.

IZVORI I LITERATURA

1.      Muratagić-Tuna, Hasnija (2009). Sevdalinka – izazov za lingvostilistička istraživanja. Nikšić: Riječ.

2.      Dokle, Nazif (2000). Goranski narodni pesni. Skopje: Patrija.

3.      Džogović, Alija (2013). Predgovor knjizi Korijen, ključ i vodič Azira Kuljićija, Pizren:Utilis.

4.      Hasani, Hasan (1987). Goranske narodne pesme. Priština: Jedinstvo.

5.      Redžeplari, Ramadan (2008). Sedefna tambura-Goranske narodne pesne. Prizren.

6.      Trearup, Birthe (1967). Narodna muzika prizrenske Gore. Rad XIV kongresa folklorista Jugoslavije u Prizrenu.

Dr. Sadik Idrizi

University of Prizren, Kosovo

RHYTHM IN FOLK POETRY OF GORA

(Summary)

Abstract: In Gora area exists a great spiritual wealth that has been partly registered and studied. In the last twenty years increased interest for collecting and recording folk poetry from this area, so they are mostly saved from disappearance at the time of dissolution, globalization, migration and urbanization. Firstly recorded the songs, and then the stories and other short forms. In a very short time published several books of folk poetry and stories from Kosovo and the Albanian part of Gora. Folk poetry of Gora collected Blaze Ristovski, Birte Trearup, Harun Hasani, Nazif Dokle and Ramadan Redžeplari.

Key words: Gora, folk poetry, rhythm, rhyme, verse, bugarštica