Recenzenti:
Prof. dr. Ahmet Kasumović, Univerzitet u Tuzli
(BiH)
Prof. dr. Azra Verlašević, Univerzitet u Tuzli
(BiH)
Apstrakt:
Kontakti
goranskog govora sa albanskim jezikom su viševjekovni. Uticaj albanskog jezika
na govor Gore nije dovoljno proučen, kao što nije proučen ni obrnuti proces.
Normalno je da su ti uticaji veći u
mjestima koja se nalaze na rubnim dijelovima prema albanskim naseljima. Posebno
jak uticaj albanskog jezika prisutan je u dijelu Gore u Albaniji gdje dolazi do
čestih međusobih kontakata i porodičnih veza (ženidbe, udadbe). U kosovskom
dijelu Gore pozajmica iz albanskog jezika u leksici ima veoma malo, ali je
uticaj u fonetici, sintaksi i frazeologiji znatniji.
Ključne
riječi: govor Gore,
albanski jezik, bilingvizam, interferencija, leksika, kalkovi.
UVOD
Balkanski
jezici pokazuju mnogo paralelnih osobina u fonetici, morfologiji, sintaksi i
leksici. Zbog stalnog kretanja stanovništva Gore i čestih kontakata sa
govornicima iz drugih, neslaven- skih jezika, goranski govor je bio izložen stalnim
uticajima gotovo svih balkanskih jezika. Na vrlo bogato i izražajno
egzistiranje i stvaranje lingvostilema u usmenom narodnom stvaralaštvu Gore
direktan uticaj ima interlingvalni položaj Gore, ali i polilingvalna naobrazba
apsolutne ve- ćine stanovnika Gore, te lociranje govora Gore na tri
lingvistički različita lokaliteta: na Kosovu, u Albaniji i u Makedoniji.
Do
propasti Otomanske Turske 1912. godine Gora je bila geografska i duhovna cjelina,
a nakon toga našla se na mjestu gdje se uspostavljala granica između Albanije i
Srbije. Londonskim mi- rom kojim je izvršena podjela teritorija, potvrđena
Bukureštanskim dogovorom 1913. godine, devet goranskih sela pripalo je
Albaniji. Konačna podjela je uslijedila marta 1923. godine kada je definitivno
uspostavljena granica između Albanije i Kraljevine SHS. Ovom podjelom najveći
dio Gore pripao je Kraljevini Jugoslaviji (21 selo), a manji dio Albaniji (9
sela). Albaniji su pripala goranska naselja: Šišteec, Borje, Zapod, Pakiša,
Orgosta, Crnjeljevo, Košarišta, Orešek i Očiklje.
Tada je uvedena administracija kao i nastava u školama na albanskom
jeziku. Škole na alban- skom
jeziku su otvorene najprije u Šišteecu 1924. godine, zatim u Zapodu 1927. i u
Borju 1928. godine. Goranski
govor je u albanskom dijelu Gore sačuvan u svim selima, mada je pretrpio pro- mjene
kako u leksici tako i u strukturi. Jedino je selo Orčikle na granici da izgubi
svoj dosadašnji jezik i da se u potpunosti albanizira.
DISKUSIJA
U fonetici goranskog govora došlo je do određenih
promjena koje su nastale pod uticajem al- banskog jezika. Na ove pojave su u
svojim radovima ukazivali pojedini istraživači govora Gore.
Prisutnost ə
(ë) u goranskom govoru, u kojem su poluglasnici
vokalizovani, ukazuje na kontakt sa arumunskim, ali i albanskim govorima. Božidar
Vidoeski smatra da je redukcija vokala, prije svega a,
najčešće u kontaktu sa nazalima, mogla nastati
pod uticajem arumunskih ili albanskih govora (Vidoeski:1998).
I „zatamnjivanje“ vokala a Koneski objašnjava sličnim pojavama u albanskim i arumunskim
dijalektima (Koneski:1966). Pojam „zatamnjivanje“ koji koristi Koneski odnosi
se na redukciju i zatvaranje vokala. U kontaktu sa nazalima u mnogim slučajevima a je prešlo u ə (ë). To se dogodilo kako u domaćim tako i u riječima
stranog porijekla. Glagol znəm, znəjem –
né znəm, né znəjem koristi se u ovom obliku gotovo na cijelom prostoru
Gore. Oblik né znam, né znajem je
poznat na ograničenom prostoru i vjerovatno je inovacija.
Momci spijet,
majčice, ka jagənca (Dokle, 437).
Ge zatemne jena temna məgla,
niz məglata jeno belo pile, (Hasani, 264).
Uspostavljanje konsonanta dz
(x) u govoru Gore,
također, bi moglo biti podstaknuto arumunskim ili
albanskim uticajem.
Najveći dio autora l'/l < lj u slavenskim
govorima objašnjava uticajem albanskog jezika (Ivić: 1991). Ivić ističe da je
„u mnogim govorima duž albanske granice, crnogorskog, metohijskog i prizrenskog
tipa, kao i kod sandžačkih Muslimana, poremećen odnos između l i lj, ali bez
pot- punog gubljenja distinkcije ovih fonema“ (Ivić:1991).
Goranski govor i poezija Gore poznaje tročlani i
dvočlani sistem pokaznih zamjenica. Tročlani sistem je prisutan u višim selima,
dok dvočlani sistem poznaju niža sela. Tročlani sistem (óvja, ója, ón-ja) poznaju viša sela Gore kao i sela u Makedoniji
(Urvič i Jelovjane), te viša sela u Al- baniji
(Borje, Šišteec, Orešek i Crnjeljevo). Dvočlani sistem (óvja, tója) poznaju niža sela Gore kao i niža sela u Albaniji
(Zapod, Pakiša, Orgosta, Košarišta
i Orčikle). Tročlani sistem poznaju
obližnji makedonski i neki granični srpski govori. Dvočlani sistem poznaje i
albanski jezik.
U
goranskm govoru i u narodnoj poeziji Gore normalno je da atribut stoji ispred
imenice koju određuje. Ali nije rijetko da atribut dođe iza imenice, odnosno da
se nađe u postpoziciji. Ovakvo mjesto atributa je čak obavezno ako je atribut
prisvojna zamjenica. Mjesto atributa iza imenice osobina je romanskih jezika.
Ta osobina je karakteristična i za albanski jezik. Nesumnjivo je da je ona u
goranskom govoru nastala kao rezultat kontakata sa pomenutim neslavenskim
jezicima, svakako i albanskog.
U
goranskom govoru u upotrebi je nekoliko riječi iz albanskog jezika: besa („zadata riječ“), nusa[1]
(alb < nysa – „nevjesta“) mada je
u češćoj upotrebi riječ mlanesta (mlada
nevesta), kənać (< kënaq – „zadovoljiti“), baljoš („pjegav čovjek“), bojdžakesto („boje krvi“), čupa („šuta“, „ovca bez rogova“), grika („uvala“), đuša („tašta“,
„punica“), krupa (< alb.
kripë – sol, u goran- skom govoru sa značenjem prejesti se, presoliti stoku), ljaljo („otac“, ograničeno na neka na- selja)
i još poneka riječ.
Prema albanskom modelu su nastali pojedini
frazeološki kalkovi u goranskom govoru:
na glava ot devet
godine = „në krye të nëntë
vjetëve“;
nemalje ljep duša
da vrtet = „nuk kishin
bukë të mbanin shpirtin“;
nemaj strah = „mos ki frikë“;
usta/ruka da ti cəfte = „të lumë goja/dorë“;
me tera srce = „po m’qet zemra“, „më shkon barku, kam
kolit”;
sum teška: „jam e rândë, „jam me barrë,
shtatzënë”;
besa da vrzeme = „besën me lidhë“;
ima tvrda glava (tvrdoglav) = „e ka kokën e fortë“;
koljko se učini sahat = „sa u bë orë”.
U
narodnoj poeziji iz kosovskog dijela Gore uticaj albanskog jezika je neznatan.
U upotrebi je tek nekoliko leksema:
Zimbiljo nuse
ubava (Hasani, 43).
mije besa, Omer, će vrzeme,
tvrda bese, Omer, arnautska, (Hasani, 163).
U zbirkama pjesama i narodnih priča koje je Nazif
Dokle sakupljao u albanskom dijelu Gore, a koje su nastale nakon uvođenja albanske uprave, uticaj je
izraženiji:
Pet puntora prajet bunar (Dokle, 123), (alb. < puntor – „radnik“).
Mu ispuca mintan bojdžaklija (Dokle, 188),
(alb. < bojëgjak
– „crven“, „boje krvi“).
Dalj filore,
naša dejko, tetvječare
tetvječare, naša dejko, elj unike?! (Dokle, 299).
(alb. < filore – „osnovna škola“; tetevjeçare – „osmoljetka“; unike – „srednja škola“).
Naše horo kraj ne ima,
ke će vljeze i suljmuje, (Dokle, 439), (alb.< sulm – „napad“).
Naša država lirija
ni dala. (Dokle, 440), (alb. < liria – „sloboda“).
Ja som roja,
more, ot planina ( Dokle, 446), (alb. < roja
– „straža“).
I ja gi sakam muškarci da mi bidet vendosur (alb. „odlučan“), Ama krahasim (alb. „u po- ređenju“) so
drugete, a me kuptuješ? (alb.
„shvataš“). Veljet se prmirsualo
(alb. „popra- vilo“), (Orešek). Mije ot Šišteec i Borje pondruše (alb. „drugačije“) zborime. (Zapod). Mu pišaf se dejka negova ide po loši putoj.
(Dokle, Priče).
Navedeni primjeri ukazuju na prilagođavanje
albanskih riječi morfološkom sistemu goranskog govora. U glagolu kuptuješ (alb. < kuptoj – „razumijeti“, „shvatiti“) nastavak -uješ je goranski nastavak za drugo lice jednine prezenta. U
glagolu prmirsualo (alb. < përmirsoj –„popraviti“, “poboljšati“) nastavak -ualo je nastavak glagolskog priloga radnog za srednji rod, dok je
u riječi pondruše (alb. < ndryshe – „drukčije“) -po prefiks za komparativ priloga.
Sličnih primjera ima mnogo, jer je albanski jezik ovdje prisutan u svakodnevnoj
komunikaciji izvan porodice u svim javnim i državnim institucijama.
I u manjem broju toponima i patronima primijetan
je uticaj albanskog jezika:
Toponimi: Árber (Orčuša), Bériša
(Dikance), Gurél' češma, Gúrel', Džónoec, Džerávišća (Res-
telica), Đinóf potok (Kruševo), Gúra (Zlipotok), Kíša, Píšec (Borje), Kíša, La
Dámes, Maj vores, Nən aras, Más krei (Orčikle).
Patronimi: Beriša, Krasnići,
Ljura, Paljoš (Brod), Paškovci (Gornja Rapča), Nelja, Kojčin, Kru- ezi, Šalja, Šok (Globočica),
Brenoli, Sopi (Kruševo), Ukovci
(Kukaljane, Baćka), Bardovci (Leš- tane),
Páljinci (Borje), Gaši, Krasnići (Orčikle), Kaljimačići (Orgosta), Bíbinci (Orešek), Kras- níćovci, Šlaku, Mataj (Zapod), Tuševci (Urvič) i drugi.
U albanskom dijelu Gore goranski govor u odnosu
na državni i administrativni jezik (albanski) ima poziciju „kasnog
bilingvizma“, jer učenje albanskog jezika ovdje počinje tek od šeste-sedme
godine, tj. polaskom djece u školu.
U ovom dijelu Gore gotovo jedan vijek egzistira
posebno interesantna jezička realnost.
Naime, tamo je albanski jezik prisutan u administraciji, školstvu i cjelokupnom
društvanom životu, dok goranski („naški“) služi za privatnu komunikaciju. To je
navelo Shefqeta Hoxhu da dođe do za- ključka da se u „bilingvnoj zoni Gore
govori albanski jezik i jedan slavenski dijalekt sa nejasno određenim statusom,
koji se može približiti makedonskom, odnosno bugarskom“ (Hoxha:2007). Međutim, bilingvizam je ovdje nastao kao
rezultat specifičnih okolnosti nastalih nakon 1923. godine, kada je
uspostavljena sadašnja politička granica, i kada je ovaj dio Gore potpao pod
jurisdikciju albanske države, kada je albanski jezik postao službeni i kada su
otvorene škole na ovom jeziku. Prije toga je retko ko znao govoriti albanski
jezik (Dokle: 2009). O tome najbolje svjedoči kazivanje Ilijaza Šahinija iz
Borja, učenika prve generacije škole u Borju otvorene 1928. godine: „Nismo
znali niti jednu albansku riječ. Učitelj nas je učio albanski jezik isto kao
što majka uči dijete kada počinje govoriti. Najprije nas je učio kako se na
albanskom imenuju di- jelovi tijela. Uhvati uho i kaže ovo je uho, a onda ovo
je nos, ovo su usta, ovo su oči i tako re- dom. I pored toga što je dobro
poznavao slavenski, nikada nam nije govorio slavenski. Tako smo, iz dana u dan,
učili novi jezik“ (Elmaz Dokle:2010).
ZAKLJUČAK
Mnogobrojni
oblici, riječi i kalkovi porijeklom iz albanskog jezika koji se javljaju u
govoru i narodnoj poeziji Gore svjedoče o intenzivnom odnosu između ovih jezika.
To potvrđuje isprav- nost stanovišta koje, pri objašnjavanju fonoloških i
gramatičkih pojava, daje značajno mjesto međujezičkom kontaktu u balkanskoj jezičkoj
sredini.
Nesumnjivo
je da su grčki, arumunski i kasnije turski jezik ostavili najviše tragova u
modeliranju balkanske leksike. Što se tiče govora Gore i narodne poezije Gore,
pored pomenutih jezika, treba posebno istaći i uticaj albanskog jezika sa kojim
se veoma često dolazilo u kontakt. Uticaj alban- skog jezika na govor Gore i
obrnuti procesi nisu u dovoljnoj mjeri proučeni, mada su se mnoge riječi, a naročito
kalkovi preuzeti iz albanskog jezika, odomaćili u govoru Gore i ponekad pred- stavljaju
bukvalni prijevod.
[
Sadik Idrizi ]
INFLUENCE OF THE ALBANIAN LANGUAGE
ON THE SPEECH AND
FOLK POETRY OF GORA
Balkan
languages show a lot of parallel features in phonetics, morphology, syntax and
vocabu- lary. Due to the population movement, the Gorani dialect was always
exposed to the influence of almost all Balkan languages.
Contacts
of Gorani dialect with Albanian language are long for centuries. Influence of
Albanian language to Gora dialect is not well reasearched, and vice versa. It
is normal that these influences are bigger in the places allocated at the
boundary towards the Albanian settlements. The influnce of the Albanian
langusge is especially stronger in Gora part which is under the administration
of Albania for almost a century and where the inter-personal and family
contacts are more frequent.
REFERENCE:
Dokle,
Nazif (2009), Bogomilizmi dhe etnogjeneza
e torbeshëve të Gorës së Kukësit, Tiranë.
Dokle,
Elmaz (2010), Borje dhe Borjanet –
Monografi, Prizren.
Hoxha, Shefqet (2007), Shqiptari Sinan Pashë Topojani, Tiranë.
Ivić,
Pavle (1991), Izabrani ogledi I-
III, Niš.
Koneski, Blaže (1966), Istorija makedonskog jezika, Prosveta – Kočo Racin, Beograd.
Vidoeski, Božidar (1998), Dijalektite na makedonskiot jazik, tom I-III, MANU, Skopje.
[1] Mada je riječ nysa mogla
u albanski jezik ući i iz arapskog jezika u kojem je nisa – žena, trudnica. U Kur'anu postoji i sura An-nisa (Žena).
Nema komentara:
Objavi komentar